فروشگاه “تاپو” در مسجد سلیمان؛ نخستین سوپرمارکت ايران
شتاب و سرعتی که نفت به تحولات اجتماعی و اقتصادی داد، باعث توليد پديده های نوینی در جنوب کشور شد كه نخستين سوپر ماركت يكي از آنها بود.
وقتی چاه های نفت در مسجد سلیمان همچون یک گاو شیرده، شروع به ترشح «نفت ناب» کرد، انگليسي ها، بلافاصله دستور جذب تعداد قابل توجهی کارگر را از هند صادر كردند و زمان چندانی نگذشت که سیل کارگران هندی به سوی مسجد سلیمان سرازیر شد.
این کارگران ساده و فاقد تخصص که به زبان هندی کولی و به زبان فارسی، عَمَله خوانده می شدند، در تاسیسات نفتی این شهر در کنار چاه های پر برکت نفت، آغاز به کار کردند. در ابتدا، تعداد اينها زیاد نبود… ولی بعد از 6 ماه از آن فراخوان کذایی، جمعیتی انبوه یافتند. به طوری که از جمعیت بومی شاغل در این شهر نیز، پیشی گرفتند!
یکی دو سال بعد تعدادشان بالا رفت و طبعا برای خرید نیازمندی های خود، هر 15 روز یک بار، به تعاونی شرکت نفت می رفتند تا ما یحتاج ماهانه خود را از طریق ارائه «برگه کوپن» دریافت دارند.
سیستم جیره بندی شرکت نفت، براساس «رشن» بود که در واقع نوعی جیره رسمی به شمار می آمد. در این مورد، سهمیه هندی ها و کارگران بومی مسجد سلیمان تقریبا مساوی بود. ناگفته نماند که این تساویِ تقریبی، منحصرا در رده کارگری حاکم بود و در رده هاي بالاتر، ماجرا به نفع بومیان شهر تنظیم می شد. ولی به هر حال، چه کارگران و چه متخصصان، از نوعی جیره خاص استفاده می کردند.
آنچه که کارگران – اعم از هندی و ایرانی- به عنوان جیره دریافت می کردند، شامل اقلامِ انگشت شماری بود که برای هر کسی قابل حدس به نظر می رسد! به عنوان مثال: قند، شکر، چای، برنج، یخ و مواردی از این قبیل! طبعا کارکنان نفت برای حصول نیازمندی های دیگر (اقلام غیر کوپنی) ناچار بودند در ساعات فراغت به دنبال فروشگاه های دیگری باشند.
این وضعیت برای کارکنان، اندکی طاقت فرسا می نمود و با اين كه نارضایتی به وجود آمده در ابتدا قابل تحمل بود ولی بعدها به دنبال افزایش نیروی کار، اعم از بومی و هندی، شکل جدی تری به خود گرفت. تا اين كه یک روز در زمین بزرگی که حوالی تاسیسات نفتی بود، عملیات ساختمان سازی مفصلی به پا خاست. به طوری که کوچک و بزرگ از همدیگر می پرسیدند: «ایی چی بیده؟!»
* تاپو یا بهتر بگوییم آقای تاپو، در واقع یکی از سرمایه داران بزرگ هندی بود که همراه با یکی از آخرین کاروان های کاگران هندی به مسجد سلیمان آمد. او قبل از آمدنش، پیشاپیش سفارش یک محل مناسب، جهت بازگشایی سوپر مارکتِ خود را داده بود.
خلاصه سرتان را درد نیاورم. وقتی همه چیز تمام شد، تابلوی بزرگی را کشان کشان آوردند و با هزار سلام و صلوات، بالای «سردر فروشگاه» نصب کردند: «فروشگاه تاپو». البته این یک فروشگاه معمولی نبود و اگر امروز مي توانستيد آن را ببینید، حتما به قصد تصحیح، مي گفتيد: سوپر مارکت و نه فروشگاه!
به هر روي با توجه به اين كه مبحث اولین ها، یکی از مباحث جدی در پژوهش های نفتی است، جا دارد يادآوري كنيم كه در آن هنگام در تهران يا ساير شهرهاي ايران، چیزی به نام سوپر مارکت وجود نداشت.
تاپو یا بهتر بگوییم آقای تاپو، در واقع یکی از سرمایه داران بزرگ هندی بود که همراه با یکی از آخرین کاروان های کاگران هندی به مسجد سلیمان آمد. او قبل از آمدنش، پیشاپیش سفارش یک محل مناسب، جهت بازگشایی سوپر مارکتِ خود را داده بود. وقتی آمد، همه چیز طبق سفارش آماده شد. حتی تابلو را هم از پیش نصب کرده بودند.
به اين ترتيب او پس از ورود به مسجد سلیمان، کار زیادی نداشت، جز اینکه فروشگاه بزرگ خود را افتتاح کند و مردم را به تماشاي آن فرابخواند!
تاپو، شخصا در روز افتتاح، به مردم گفت كه نباید مقدار قابل توجهی از وقت و حوصله آنها در گرما و سرما برای خرید نیازمندی ها، صرف دور زدن در خیابان های این شهر شود؟ بعلاوه آنها در اين فروشگاه مي توانند چيزهايي را بيابند كه در جاهاي ديگر پيدا نمي كنند و به همه توصیه كرد که نیازمندی های خود را از اين فروشگاه تدارک ببیند.
ظاهرا تاپو براي تامين كالاهاي خود علاوه بر روابط تجاري با هند- كه البته پيشتر از اين هم ميان مناطق جنوبي ايران و هند برقرار بود- به دوستان انگليسي خود و روابط تجاري با آنها نيز متكي بود. به هر روي مدتی بعد تاپو به معروفترین فرد مسجد سلیمان تبدیل شد. همان طور كه مي بينيد عكسي هم از او در فروشگاهش به جا مانده كه احتمالا بايد مربوط به سال هاي دهه 1320 خورشيدي باشد.
به هر روي فروشگاه تاپو سعی می کرد بیشتر کالاهای مورد نیاز مردم و كارمندان نفت را تهیه و در سوپر مارکت خود عرضه كند. به اين ترتيب پس از مدتی اين جمله ورد زبان مردم شد كه هر چه مي خواهي، از شیر مرغ تا جان آدميزاد، در سوپر مارکت تاپو هست!
البته بعدها نظير اين فروشگاه در آبادان هم تاسیس شد و باعث توجه و اقبال مردم آنجا شد. جالب اين كه هنوز هم در آبادان فروشگاهي به اين نام وجود دارد كه يادآور تولد نخستين فروشگاه به سبك سوپرماركت هاي امروزي در مناطق نفتي است. فروشگاهي كه بعدها در بیشتر شهرهای استان خوزستان و سپس سرتاسر ايران گسترش يافت.
منبع:اسناد نفت ایران
